Turkmenistan najłatwiej odwiedzić z wycieczką, gdyż wtedy szansa na otrzymanie wizy jest największa. W innych przypadkach ryzyko odmowy jest o wiele większe. Tak też zrobiłem i ja wyjeżdżając z grupą Prestige Tours. Pomimo zniesienia całkowitej izolacji kraju po 2013 roku, turyści nie są chętnie w nim widziani. Po co mają się kręcić po rządzonym twardą ręką kraju, w którym turystyka nie ma żadnego znaczenia? Tak uważają władze kraju, które nie są zupełnie zainteresowane rozwojem turystyki.
Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
O istnieniu Turkmenistanu łatwo zapomnieć. Leży on z dala od szlaków turystycznych, a media zdają się nie zauważać tego bądź co bądź dużego państwa, który posiada czwarte na świecie złoża gazu ziemnego.
Do Turkmenistanu lecieliśmy z myślą, że podróżujemy do jednego z najbiedniejszych krajów świata, wszak w PKB na głowę mieszkańca zajmuje dopiero 115 miejsce. Z drugiej strony widziałem wcześniej zdjęcia z Aszchabadu, o stolicy kraju trudno jest powiedzieć, że jest biedna.
Dom towarowy, Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
Terminal w kształcie sokoła
Pierwszy szok przeżyłem na lotnisku. Ogromny terminal w kształcie sokoła, gigantyczne korytarze, hale, wszystko lśniące i nowe. Pomyślałem z zazdrością, że nie mamy takiego lotniska w Polsce i znów jego budowę odłożono na święte nigdy.
Terminal na który przylecieliśmy może obsługiwać kilkanaście milionów pasażerów rocznie, obecnie obsługuje niewiele ponad milion. Szliśmy przez puste korytarze obserwowani czujnie przez mundurowych dbających, byśmy nie robili zdjęć. Nie udało im się.
Lotnisko w Aszchabadzie. Fot. Jacek Torbicz.
Mijaliśmy świetlne tablice przedstawiające obecnego prezydenta, a jedyną reklamą jaką dostrzegłem, była reklama turkmeńskiego oleju silnikowego. Przy kontroli paszportowej byliśmy jedynymi cudzoziemcami. Zostaliśmy też poddani obowiązkowemu testowi na covid-19, choć był to taki niby test. Przeprowadzająca go pielęgniarka nawet nie dotknęła naszych nosów. Turkmenistan szczyci się być ostatnim krajem na świecie wykonującym takie testy przy wjeździe i lada dzień powinno być to zniesione.
Gdy pojechaliśmy do miasta, nasz autokar zatrzymał się przy rondzie, abyśmy mogli w pełni zobaczyć budynek lotniskowego sokoła. Drugi, nieco mniejszy „terminal – sokół” obsługuje delegacje rządowe, by politycy nie musieli przebywać zbyt blisko „zwykłych ludzi”.
Lotnisko w Aszchabadzie. Fot. Jacek Torbicz.
Marmurowe miasto Turkmenbaszy
Niemal cały Aszchabad zabudowany jest blokami i monumentalnymi gmachami wyłożonymi białym marmurem. Kamień do tego celu był i ponoć jest sprowadzany z całego świata, nawet z Wietnamu. Używano też cennego marmuru włoskiego.
Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
Decyzję o uczynieniu ze stolicy białego, marmurowego miasta podjął Saparmyrat Nijazow, sowiecki działacz komunistyczny, który po 1991 roku stał się dyktatorem i twórcą kultu jednostki swojej własnej osoby. Pozostałości tego kultu widoczne są do dziś w postaci pomników. Poniżej widzicie Pomnik Neutralności ze złotym Nijazowem stojącym na konstrukcji przypominający rakietę. Kiedyś pomnik obracał się za słońcem, a właściwie mówiono, że to słońce podążało za prezydentem. Wybudowanie pomnika kosztowało 12 milionów dolarów (w roku 1998). Dziś mechanizm jest popsuty, jak mówią popsuto go celowo.
Pomnik Neutralności, Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
Rządy Nijazowa, czyli Turkmenbaszy (Ojca Turkmenów), jak sam siebie nazwał, przypominały nieco rządy w Korei Północnej. Nasza lokalna przewodniczka najwyraźniej czuła sentyment do dawnego dyktatora. Mówiła nam mniej więcej w ten sposób: „Niektórzy ludzie mówili, ze nie powinno się na całym świecie kupować marmuru do stolicy, gdy brakuje szkół, czy szpitali. A jednak Nijazow miał rację”, kontynuowała z przekonaniem. „Wykładanych marmurem budynków nie trzeba remontować, wystarczy je umyć i jest to w rezultacie dużo tańsze”.
Pomnik Nijazowa. Fot. Jacek Torbicz.
Przewodniczka była panią w starszym wieku, z dużą wiedzą, osobą zakorzenioną mocno w strukturach władzy. Jak się potem okazało, była też prorosyjska. Powiedziała mi, że Rosja musiała zaatakować Ukrainę, by NATO jej nie otoczyło, a my tego nie widzimy, gdyż mamy wyprane umysły. To niestety normalny pogląd w krajach posowieckich i Rosji, w krajach, gdzie wolne media nie istnieją.
Potępiając łamania praw człowieka przez Turkmenbaszę, trzeba przyznać, że stworzył on miasto jedyne w swoim rodzaju. Może nie jest funkcjonalne, ale efekt wizualny jest niesamowity. Gmachy wydają się puste, jest ich ogromna ilość, wydaje się, że setki. Pokryte marmurem białe osiedla wydają się wymarłe. Nie widać punktów usługowych, sklepów. Przed blokami nie dostrzegamy życia. W niedzielę pustka była niemal absolutna, w poniedziałek pojawili się jednak nieliczni ludzie.
Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
Kult jednostki w odwrocie
Pozłacane pomniki stoją chyba na każdym rondzie, na placach, w parkach. W jednym z parków w sowieckiej części miasta, jedynej nie marmurowej dzielnicy, stoi pomnik, który wyróżnia się skromnością. To Włodzimierz Lenin, wiecznie żywy i wciąż na cokole. Poradziecka dzielnica w której stoi, paradoksalnie wydaje się przyjaźniejsza. Są tu normalne ulice, zacienione parki, można pospacerować, widać sklepy, czy restauracje.
Pomnik Lenina. Fot. Jacek Torbicz.
Kult Nijazowa został znacznie ograniczony. Wprawdzie jego pomników jeszcze się nie burzy, a tylko przenosi, to raczej zaczyna być on tematem wstydliwym. Najważniejsze miejsce kultu Ojca Narodu to gigantyczne mauzoleum lub tzw. świecki meczet, gdzie jest on pochowany w jego rodzinnej miejscowości Gypjak. Miejsca tego jednak nie można zwiedzać, jest w wiecznym remoncie i ogrodzone płotem. Szczere złoto zostało zdarte z kopuły nad grobem dyktatora. Wszystko oficjalnie tłumaczy się koniecznością remontu.
Meczet – Mauzoleum Nijazowa w Gypjak. Fot. Jacek Torbicz.
Kolejnym prezydentem po Turkmenbaszy był Gurbanguly Berdimuhamedow, który wygrał wybory. Wcześniej był dentystą i ministrem zdrowia dyktatora. Następnym prezydentem został jego syn Serdar Berdimuhamedow (ur. 1981). Ten młody człowiek wprowadza pewną liberalizację kraju. Choć jego portrety są obecne w wielu miejscach, to jednak daleko mu do kultu Nijazowa. Państwowa telewizja godzinami nadaje relacje z jego gospodarskich wizyt, przyjmowania darów i otwierania nowych inwestycji.
Prezydent turkmeńskiej TV. Fot. Jacek Torbicz.
Niezwykłe miasto Aszchabad
W mieście zbudowanym na pustyni zieleni jest dużo. W parkach urosły już drzewa, często są to piękne sosny. Aby nie wyschły, są cały czas nawadniane przez system sączków. Wszystko jest czyste, schludne i zadbane. Wybudowano drogi dla rowerów, którym wielkim zwolennikiem był drugi prezydent. Podczas dwóch dni zwiedzania miasta nie widziałem ani jednego roweru.
Aszchabad posiada szerokie, wielopasmowe ulice po których suną czyste białe samochody. Nakazem prezydenta jest prawo, że w mieście można jeździć autami wyłącznie białymi, ewentualnie dopuszczone są jasnoszare i złote. Kolor czarny zarezerwowany jest dla oficjeli. Za poruszanie się brudnym samochodem grożą wysokie mandaty.
Samochód przystrojony na ślub, Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
O poranku przeszliśmy się do domu towarowego. W środku oczywiście mnóstwo złoceń, niby w jakimś pałacu i niewielkie butiki. Po drodze do domu towarowego minąłem klimatyzowany przystanek autobusowy z telewizorem w środku, a także wyglądającą na nową budkę telefoniczną z działającym telefonem, z której z pewnością nikt już nie korzysta. Pozostała jedynie romantycznym reliktem z przeszłości zaplanowanym przez szalonego projektanta.
Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
Symbolika jest obecna na każdym kroku. Budynek Ministerstwa Nauki jest w kształcie księgi, na dachu banku centralnego zobaczymy złotą monetę, a na MSZ globus.
Budynek Ministerstwa Nauki, Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
Budynek Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
W jednym z ciekawych gmachów, tak zwanym Domu Radości, zorganizowano nam fajną kolację urozmaiconą tańcami zespołu folklorystycznego. Oprócz nas w tym wielkim gmaszysku była niewielka grupa turystów z Azji. Turkmeński koniak szybko zadziałał i świetnie zabawiliśmy się tego wieczoru wspólnie z Azjatami.
Dom Radości, Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
Tańce w Domu Radości. Fot. Jacek Torbicz.
Pomniki Aszchabadu
Pomniki są jedną z największych atrakcji miasta. Pod względem rozmiaru najwyższa jest statua turkmeńskiego poety Magtymguly Fragi wybudowana z okazji rocznicy jego 300 urodzin. Gigant z brązu o wysokości 60 metrów i wadze ponad tysiąca ton widoczny jest na wzgórzu za miastem. W parku pod pomnikiem stoją też pomniki 24 poetów z innych krajów, w tym Adama Mickiewicza. Niestety z jakichś przyczyn przewodniczka nie chciała nas tam zawieźć.
Poniżej przedstawiam trzy szczególnie ciekawe pomniki, z wielu jakie zobaczyliśmy.
Pomnik Jedwabnego Szlaku został postawiony przez drugiego prezydenta, który lubił jazdę na rowerze. Wokół niego zbudowano tor rowerowy, dostrzeżemy złotych rowerzystów. Mapy i wielbłądy nawiązują do samego szlaku.
Pomnik Jedwabnego Szlaku. Fot. Jacek Torbicz.
Pomnik psa alabai (owczarka środkowo – azjatyckiego) jest przykładem miłości Turkmenów do zwierząt. W 2020 roku prezydent odsłonił złoty pomnik tego pięknego psa pasterskiego, bardzo ważnego zwierzęcia w czasach, gdy byli narodem koczowniczym. Co ciekawe, pierwszy prezydent, czyli wspomniany Ojciec Turkmenów zakazał trzymania psów w Aszchabadzie. Nie jest jasne, czy zakaz dalej obowiązuje, ale w stolicy kraju nie widziałem żadnego psa. Alabaje zobaczyliśmy dopiero w drodze na północ kraju.
Pomnik psa alabai, Aszchabad. Fot. Jacek Torbicz.
Pomnik księgi Ruhnama to jeszcze jedno dzieło związane z kultem Saparmyrata Nijazowa. Autorem Księgi jest sam Turkmenbasza. To specyficzny zbiór przypowieści, porad jak żyć, zaleceń jak należy kochać ojczyznę, czego nie można robić, a co należy czynić. Znajomością księgi musieli wykazać się wszyscy urzędnicy, a dzieci w szkołach przysięgały na nią wierność przywódcy już w najmłodszych klasach. Księga zawiera mądrości w stylu „kobieta najpiękniej wygląda w domu”, znajdziemy tam szereg nawiązań do islamu. Poznamy mnóstwo złotych myśli autora. Prezydent gwarantował każdemu po trzykrotnym przeczytaniu Księgi prostą drogę do raju. Księgę przetłumaczono na wiele języków, a wydania te finansowały firmy chcące uzyskać intratne kontrakty. Plotka głosi, że wydanie po polsku sfinansowało PGNiG, choć nie udało mi się potwierdzić tej informacji. Pomnik posiadał mechanizm obracający wielkie karty Ruhnamy, który już dzisiaj nie działa.
Pomnik księgi Ruhnama. Fot. Jacek Torbicz.
Targi Aszchabadu
Pewnym wytchnieniem od monumentalnych gmachów i pomników była wizyta na bazarach, choć te też mieszczą się pod nowoczesnymi dachami i trudno szukać tu uroku orientu. Pominę zatem ich opis.
Targ w Aszchabadzie. Fot. Jacek Torbicz.
Ciekawy był natomiast odbywający się na obrzeżach miasta raz w tygodniu targ zwierząt, na którym widzieliśmy kozy, owce, wielbłądy i krowy. Nie było koni stojących wysoko w hierarchii Turmenów, gdyż sprzedaje się je na specjalnych aukcjach. Widziałem tam też mnóstwo ziłów – starych radzieckich ciężarówek, które jak widać są wciąż popularne w tym kraju. Przykro było patrzeć na związane i przewożone na taczkach zwierzęta. Obrońcy praw zwierząt nie dotarli jeszcze do Aszchabadu.
Targ zwierząt w Aszchabadzie. Fot. Jacek Torbicz.
Targ zwierząt w Aszchabadzie. Fot. Jacek Torbicz.
Z miasta wyjeżdżałem z poczuciem niezrozumienia, jak ono funkcjonuje i tak naprawdę nie wiem, jak żyje się w nim jego mieszkańcom.
